Παρασκευή 24 Απριλίου 2015

Οικονομική αξιολόγηση υπηρεσιών υγείας και αποδοτική χρησιμοποίηση πόρων στην Ελλάδα

Οικονομική αξιολόγηση υπηρεσιών υγείας και αποδοτική χρησιμοποίηση πόρων στην Ελλάδα
Των Καλλίνικου Νικολακόπουλου*  και Μαριγούλας Ζούπα** 24/3/2015

Η οικονομική αξιολόγηση και  αποδοτικότητα του συστήματος υγείας, αποτελούν αντικείμενα των οικονομικών της υγείας και η μελέτη τους κρίνεται σημαντική, σε ένα οικονομικό περιβάλλον με έντονα δημοσιονομικά προβλήματα. Η οικονομική αξιολόγηση προσδιορίζει ουσιαστικά την αποδοτικότητα ενός συστήματος, ενός προγράμματος ή μιας παρέμβασης, προσδιορίζοντας τη σχέση κόστους - οφέλους, όπου το κόστος μετράται ως νομισματική αξία των χρησιμοποιηθέντων εισροών, για την ολοκλήρωση μιας διαδικασίας, και το όφελος ως εκροές μετρούμενο ως συγκεκριμένα και απτά αποτελέσματα. Ως οικονομική αξιολόγηση ορίζουμε τη συγκριτική ανάλυση εναλλακτικών ιατρικών μέτρων και προγραμμάτων υγείας συγκριτικά με τα κόστη τους, που αποτιμώνται σε χρηματικές μονάδες, και τα αποτελέσματά, που μετρώνται σε χρηματικές ή φυσικές μονάδες (επιπλέον έτη ζωής κλπ).
Η κρατική παρέμβαση στον τομέα της υγείας, οφείλει να προβαίνει σε οικονομική αξιολόγηση των προγραμμάτων υγείας (άριστη κατανομή σπάνιων πόρων) υπό κοινωνική οπτική, λαμβάνοντας υπόψη τα βασικά κριτήρια της οικονομικής αποδοτικότητας, της ισότητας - ισοτιμίας και της οικονομικής αποτελεσματικότητας. Ως οικονομική αποδοτικότητα, ορίζεται η επίτευξη του στόχου της μεγιστοποίησης βελτιώσεων στην υγεία, παραγόμενες από δεδομένο επίπεδο δημόσιας δαπάνης. Ως ισότητα, θεωρείται η δίκαιη κατανομή των επιτευχθεισών βελτιώσεων στο κοινωνικό σύνολο. Ως οικονομική αποτελεσματικότητα, ορίζεται η ανάλυση κόστους - αποτελεσματικότητας που προκύπτει από  συνεκτίμηση της αποτελεσματικότητας μιας παρέμβασης και του κόστους των διατεθέντων πόρων, για την επίτευξη του βαθμού αποτελεσματικότητας.
Κατά τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (1981), η αξιολόγηση αποτελεί μέρος της διαχειριστικής διαδικασίας για την εθνική οικονομική ανάπτυξη, βασιζόμενη σε  πληροφορίες που αποκτήθηκαν από την παρακολούθηση της εφαρμογής των πολιτικών, των στρατηγικών και των σχεδίων δράσης και από την αποτίμηση της αποδοτικότητας των δραστηριοτήτων ενός προγράμματος, καθώς και από την αποτελεσματικότητα και επίδραση στη βελτίωση της κατάστασης υγείας του πληθυσμού. Το κύριο ερώτημα που τίθεται, είναι κατά πόσο το σύστημα υγείας ανταποκρίνεται στον σπουδαιότερο προκαθορισμένο στόχο του, που είναι η βελτίωση της υγείας του πληθυσμού, αποτελώντας και το κύριο αντικείμενο αξιολόγησης ενός τυπικού υποδείγματος υγειονομικού προγραμματισμού. Η ανάλυση της πραγματοποίησης δημόσιων δαπανών γενικά αποσκοπεί: στον προσδιορισμό του άριστου συνολικού ύψους τους που το κράτος πρέπει να διαθέσει για την υλοποίηση συγκεκριμένων επενδυτικών σχεδίων, στη διερεύνηση του τρόπου κατανομής τους μεταξύ των επιμέρους κρατικών δραστηριοτήτων και στην επίτευξη συγκεκριμένων στόχων με το ελάχιστο δυνατό κόστος εφαρμόζοντας τις αρχές της οικονομικής βελτιστοποίησης - αριστοποίησης. Οι παραπάνω αρχές αγνοήθηκαν παντελώς, από τις εφαρμοσθείσες καταστροφικές νεοφιλελεύθερες πολιτικές των μνημονίων δημοσιονομικής προσαρμογής, που είχαν ως μόνο στόχο τον με κάθε θυσία περιορισμό του δημοσιονομικού κόστους, σε βάρος της δημόσιας παροχής υπηρεσιών υγείας, και την εξυπηρέτηση των συμφερόντων των δανειστών.
Οι πόροι είναι σπάνιοι (άνθρωποι, χρόνος, εγκαταστάσεις, εξοπλισμός, γνώση κλπ) και πρέπει να πραγματοποιούνται ορθές επιλογές, για τη βέλτιστη αξιοποίησή τους. Μέθοδοι που βασίζονται στην επανάληψη παρελθουσών επιλογών, στη διαίσθηση και εμπειρικές εικασίες, δεν πρέπει να επιλέγονται, ενώ πρέπει να ακολουθείται η μεθοδική εξέταση των εμπλεκομένων, στη λήψη μια απόφασης, παραγόντων για την ορθή κατά το δυνατό κατανομή των πόρων μεταξύ εναλλακτικών χρήσεων και επιλογών. Οι σχετικές εναλλακτικές λύσεις εντοπίζονται δυσχερώς, χωρίς την πραγματοποίηση μεθοδικής εξέτασης και ανάλυσης, ενώ η αβεβαιότητα σχετικά με τις τάξεις μεγέθους θεωρείται κρίσιμη, χωρίς την απόπειρα ακριβούς μέτρησης, και ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο διαδραματίζει ο καθορισμός της οπτικής γωνίας, που προσδιορίζει το πλαίσιο διεξαγωγής και  διεκπεραίωσης μιας ανάλυσης. 
Οι χρησιμοποιούμενες σε ευρεία έκταση, τα τελευταία έτη, μέθοδοι και τεχνικές της οικονομικής αξιολόγησης, αξιοποιούν βασικές έννοιες των οικονομικών της υγείας εφαρμοζόμενες στη συντριπτική πλειοψηφία των δραστηριοτήτων του τομέα υγείας, προσφέροντας τη μεθοδολογία και τα εργαλεία για την ορθολογική λήψη σχετικών αποφάσεων με στόχο την αποδοτικότερη χρησιμοποίηση σπάνιων πόρων. Τα τιθέμενα προς απάντηση ερωτήματα, καθορίζουν την επιλογή της καταλληλότερης μεθόδου οικονομικής αξιολόγησης, που εξαρτάται και από την αξιοπιστία και ακρίβεια των διαθέσιμων στοιχείων. Η διασφάλιση της αξιοπιστίας των σχετικών μελετών, επιτυγχάνεται με την ενεργή συμμετοχή των αρμόδιων επαγγελματιών υγείας και τη δημοσιοποίηση των αποτελεσμάτων για την επίτευξη του βέλτιστου αποτελέσματος, με ελαχιστοποίηση του σχετικού κόστους. Η έμφαση που αποδίδεται στις κλινικές και κοινωνικές διαστάσεις των αποτελεσμάτων της οικονομικής αξιολόγησης της υγείας, τονίζει το συγκριτικό πλεονέκτημα πραγματοποίησής τους σχετικά με αντίστοιχες ευρύτερες και γενικότερες αναλύσεις, που χρησιμοποιούν τα εργαλεία της οικονομικής επιστήμης.
Οι διάφορες χρησιμοποιούμενες τεχνικές έχουν επιτύχει τα τελευταία έτη ευρεία εφαρμογή, συνδυάζοντας και μετρώντας, με ποσοτικούς αλλά και ποιοτικούς όρους, τη διάρκεια και την ποιότητα ζωής προσδίδοντας στην ανάλυση οικονομικά αποτιμώμενες αξίες. Πάραυτα, οι τεχνικές μέτρησης της αξίας της ζωής έχουν υποστεί έντονη κριτική για παρατηρούμενες μεθοδολογικές ατέλειες και βιοηθικές ελλείψεις, προσφέροντας όμως ενδείξεις και αξιοποιήσιμες πληροφορίες, για αξιολόγηση των υγειονομικών προγραμμάτων και ιατρικών παρεμβάσεων. Η χρησιμοποιούμενη προσέγγιση του ανθρώπινου κεφαλαίου, εκτιμά την αξία του διαφυγόντος εισοδήματος λόγω της αποχής ενός ατόμου από την εργασία, αλλά έχει επικριθεί για την ανυπαρξία συνυπολογισμού των ανέργων, παιδιών και συνταξιούχων, ενοχοποιούμενη για την αποδοχή κοινωνικών διακρίσεων και διαφοροποιήσεων μεταξύ ομάδων και κατηγοριών του γενικού πληθυσμού. Η προσέγγιση της μέτρησης της αξίας της ζωής, ως προθυμία πληρωμής σύμφωνα με τις επιλογές και προτιμήσεις των ατόμων, ανεξαρτήτως αν είναι ασθενείς, εργαζόμενοι ή πολίτες, είναι τεχνικά δυσχερής βασιζόμενη σε υποθετικά σενάρια και χαρακτηρίζεται ως κοινωνικά και ηθικά μη αποδεκτή, σε αντίθεση με την παραγωγική προσέγγιση, όπου η ένταξη του ατόμου στην παραγωγική διαδικασία επιτρέπει τον σχετικά ακριβή υπολογισμό του απολεσθέντος ατομικού εισοδήματος. Η υιοθέτηση πολιτικών και μέτρων παρεμβάσεων στην υγεία, μπορεί εντούτοις να βασισθεί σε μέτρηση ανισοτήτων με χρήση οικονομικών ‘εργαλείων’ όπως η καμπύλη Lorenz και ο δείκτης Gini, αλλά και σε ειδικούς δείκτες μέτρησης δίκαιης κατανομής των βαρών.
Η χρήση προτύπων και η διαχείριση της αβεβαιότητας, στις μελέτες οικονομικής αξιολόγησης, παρέχει την ευχέρεια απεικόνισης και προσδιορισμού των κλινικών -οικονομικών συνεπειών από την εφαρμογή εναλλακτικών θεραπευτικών επιλογών, συμπληρώνοντας και συμβάλλοντας στη λήψη αποφάσεων, έχοντας όμως υποστηρικτικό χαρακτήρα και μη αποτελώντας το αποκλειστικό κριτήριο επιλογών πολιτικής υγείας. Η οικονομική αξιολόγηση μπορεί να κατευθύνει τους πόρους προς θεραπείες μεγάλης αποτελεσματικότητας, συγκριτικά με το κόστος τους, συντελώντας στην ορθολογική και δίκαιη κατανομή των υγειονομιών πόρων και αποτελώντας εναλλακτικό μέτρο ενίσχυσης της καινοτομίας, εφόσον είναι επιστημονικά τεκμηριωμένη, οικονομικά αποδοτική και κοινωνικά δίκαιη. Οι αποφάσεις αυτών των μελετών επιδρούν στη διαδικασία τιμολόγησης και αποζημίωσης, διασφαλίζοντας την ταχεία πρόσβαση των ασθενών σε νέες θεραπείας και ενισχύοντας τη βιομηχανία έρευνας και ανάπτυξης.
Το ελληνικό σύστημα υγείας είναι ένα σύστημα κοινωνικής ασφάλισης τύπου Bismark, χωρίς συγκεκριμένους κανόνες δράσης, που λόγω των ολέθριων ‘μνημονιακών’ πολιτικών έτεινε να μεταλλαγεί σε νεοφιλελεύθερο σύστημα υγείας τύπου ΗΠΑ. Έχουν εμφανισθεί και διαιωνίζονται προβλήματα λόγω: απουσίας κριτηρίων-μηχανισμών χρηματοδότησης των υπηρεσιών, ανορθολογικής κατανομής των πόρων, υψηλής δραστηριότητας της παραοικονομίας, δημιουργίας συνθηκών αυξημένης πραγματικής ή προκλητής ζήτησης υπηρεσιών υγείας, υψηλών ποσοστών ιδιωτικών δαπανών και ανάδειξης του ιδιωτικού τομέα σε σημαντικότατο παράγοντα ενός συστήματος στηριγμένου στην ανάγκη για παροχή υπηρεσιών υγείας σε όλους τους πολίτες. Οι υπηρεσίες υγείας πρέπει να εξετασθούν ως οι βασικές μεταβλητές ενός προγράμματος μακροχρόνιας προοπτικής, που θα στοχεύει στην καθολική κάλυψη του πληθυσμού και την παροχή επαρκών υπηρεσιών, τόσο ποιοτικά όσο και ποσοτικά. Η αναβάθμιση της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας, θα συμβάλει στη συγκράτηση των δαπανών, ακολουθώντας τις βασικές αρχές ενός αποκλειστικά δημόσιου συστήματος υγείας, με διαρκή αξιολόγηση των επιτυγχανόμενων αποτελεσμάτων. Ταυτόχρονα, η βαθμιαία υιοθέτηση των ομοειδών διαγνωστικών κατηγοριών (DRGs), ενταγμένη στο πλαίσιο ενός αποκλειστικά δημόσιου συστήματος υγείας, αποκλειστικά και μόνο για την χρηματοδότηση των δημόσιων νοσηλευτικών ιδρυμάτων και την ορθή κατανομή των δημόσιων πόρων σε αυτά, θα συμβάλει στην καταπολέμηση του φαινομένου της προκλητής ζήτησης υπηρεσιών υγείας μεγιστοποιώντας το κοινωνικό όφελος της προάσπισης της δημόσιας υγείας και ελαχιστοποιώντας τις δημόσιες δαπάνες.

* Οικονομολόγος (πτυχιούχος οικονομικών επιστημών, 2ετές μεταπτυχιακό διοίκησης επιχειρήσεων στην τραπεζική/χρηματοοικονομική, μεταπτυχιακός φοιτητής οικονομικών και διοίκησης μονάδων υγείας) – Αναλυτής Πληροφοριακών Συστημάτων (2ετές μεταπτυχιακό δίπλωμα ειδίκευσης στα πληροφοριακά συστήματα),  email :nikokal02@yahoo.gr,   website :   www.kallinikosnikolakopoulos.blοgspot.com 

** Νοσηλεύτρια – Φυσικός/Περιβαλλοντολόγος (πτυχιούχος φυσικού τμήματος Πανεπιστημίου Ιωαννίνων),  email :  maroulazoupa@yahoo.gr







Τετάρτη 1 Απριλίου 2015

Μορφές κρατικής χρηματοδότηση και τύποι συστημάτων Υγείας

Μορφές κρατικής χρηματοδότηση και τύποι συστημάτων Υγείας
 Των Καλλίνικου Νικολακόπουλου*  και Μαριγούλας Ζούπα** 1/4/2015

Η οικονομική προσέγγιση, ερμηνεύει τους λόγους κρατικής παρέμβασης στον τομέα της υγείας. Το κράτος παρεμβαίνει στην οικονομία εξαιτίας των ατελειών και αδυναμιών της ανταγωνιστικής αγοράς, για να:  εφοδιάσει την οικονομία με δημόσια αγαθά και υπηρεσίες στις επιθυμητές ποσότητες, επεκτείνει όσες δραστηριότητες δημιουργούν εξωτερικές οικονομίες και περιορίσει όσες δημιουργούν εξωτερικές επιβαρύνσεις, ελέγξει τα μονοπώλια, αναδιανείμει εισόδημα/πλούτο για την επίτευξη της άριστης/κοινωνικά επιθυμητής διανομής, σταθεροποιήσει την οικονομία, ανακατανείμει τα μέσα παραγωγής στην απαιτούμενη έκταση κλπ.
Η παραγωγή ενός αγαθού δημιουργεί όφελος/κόστος για την υπόλοιπη κοινωνία, εκτός του παραγωγού του. Όταν μία παραγωγική δραστηριότητα δημιουργεί εξωτερικές οικονομίες, δημιουργείται όφελος για το σύνολο της κοινωνίας, πέραν του ατομικού οφέλους και όταν δημιουργεί εξωτερικές επιβαρύνσεις, δημιουργείται  πρόσθετο κόστος για το σύνολο της κοινωνίας, πέραν του ατομικού κόστους. Πολλοί άνθρωποι, σε περίπτωση ανυπαρξίας κρατικής παρέμβασης στην υγεία, δεν θα αγόραζαν υπηρεσίες υγείας ή θα τις αγόραζαν σε μικρότερη ποσότητα, με αποτέλεσμα τη χειροτέρευση της υγείας τους. Ο σημαντικότερος λόγος κρατικής παρέμβασης στην υγεία, είναι η εξασφάλιση ομαλής αναπαραγωγής της κοινωνίας και προστασίας των πολιτών από τον κίνδυνο της ασθένειας/ανικανότητας. Ακόμη και σε χώρες με αναπτυγμένο ιδιωτικό τομέα υγείας, ουσιαστικά αυτό που προσφέρεται είναι το τελικό προϊόν των ‘υπηρεσιών υγείας’. Για την παραγωγή του πρέπει να υπάρξει μία πολύπλοκη παραγωγική διαδικασία, που ο ιδιωτικός τομέας δεν εξασφαλίζει.
Για τη δημιουργία γιατρών, πρέπει να έχουν εκπαιδευθεί κατάλληλα κάποιοι πολίτες. Η εκπαίδευσή τους απαιτεί πολυδάπανη-χρονοβόρα διαδικασία, που δεν αποφέρει κέρδος σε κανένα ιδιώτη, ενώ για την παραγωγή φαρμάκων, απαιτείται πολυδάπανη έρευνα δεκαετιών. Κανένας ιδιώτης δεν μπορεί να οργανώσει ατομικά ολόκληρη την παραγωγική διαδικασία, για την παραγωγή του τελικού προϊόντος των υπηρεσιών υγείας. Επίσης, κανένας καταναλωτής δεν μπορεί να ‘χρεωθεί’  ατομικά το συνολικό κόστος της απαιτούμενης παραγωγικής διαδικασίας, για την αγορά του τελικού προϊόντος των υπηρεσιών υγείας. Ο παραγωγός και ο καταναλωτής μπορούν να παράγουν και να καταναλώνουν το τελικό προϊόν χρησιμοποιώντας, χωρίς άμεση αποπληρωμή, τη συνολική παραγωγική διαδικασία.
Το αγαθό ‘υπηρεσίες υγείας’ καταναλώνεται από τους πολίτες, για τη διατήρηση της υγείας τους σε ικανοποιητικό επίπεδο. Σε περίπτωση ασθένειας, το κόστος αποκατάστασης της υγείας δεν επηρεάζει μόνο τους ασθενείς, αλλά το κοινωνικό σύνολο. Τα χαρακτηριστικά που εντάσσουν την υγεία στα δημόσια αγαθά, είναι: η απόλαυσή του από κάποιους δεν το στερεί ταυτόχρονα από κάποιους άλλους, δεν θεωρείται σκόπιμο να αποκλείονται από αυτό όσοι δεν μπορούν να το πληρώσουν, το προϊόν δεν είναι ομοιογενές, υπάρχει ασύμμετρη πληροφόρηση του καταναλωτή σε σχέση με τον γιατρό και δεν μπορεί να αποφασίσει ο ίδιος για το επιλέξιμο προϊόν, η αβεβαιότητα είναι εντονότατη και από την πλευρά του καταναλωτή και από την πλευρά του γιατρού. Για τους παραπάνω λόγους το αγαθό ‘υπηρεσίες υγείας’ θεωρείται και ‘κοινωνικό αγαθό’, παραγόμενο άμεσα από το κράτος ή με ελεγχόμενη από αυτό παραγωγική διαδικασία.
Η δημόσια παρέμβαση σε κάθε τομέα λαμβάνει τις εξής μορφές: ρύθμιση, φορολόγηση και επιδότηση, δημόσια παροχή. Διακρίνονται  δύο γενικοί τύποι συστημάτων υγείας: μεικτά συστήματα δημοσίων-ιδιωτικών φορέων και εθνικά συστήματα υγείας. Στα μεικτά συστήματα, τα νοσοκομεία είναι σχεδόν πάντοτε ιδιωτικά και οι γιατροί πάντοτε ιδιώτες. Η κατανάλωση φροντίδων υγείας γίνεται δωρεάν στο σημείο χρήσης, ή έναντι αντιτίμου που καταβάλλει ο ασθενής και μέρος του επιστρέφεται από κοινωνικούς/ιδιωτικούς ασφαλιστικούς φορείς. Στα εθνικά συστήματα υγείας, τα  νοσοκομεία είναι κρατικά και οι γιατροί και το υπόλοιπο προσωπικό απασχολούνται με σχέση εξαρτημένης εργασίας ή ειδική σύμβαση. Η χρηματοδότηση του συστήματος, εξασφαλίζεται σχεδόν αποκλειστικά από τη γενική φορολογία.  Η στρατηγική του, βασίζεται στις εξής τέσσερις βασικές αρχές: α)Οι υπηρεσίες, χρηματοδοτούνται από τη φορολογία παρεχόμενες δωρεάν και επικρατεί η αρχή της οικουμενικής παροχής, αντί της ανταποδοτικής ασφάλισης. β)Η κατανομή φροντίδων στους ασθενείς, δεν αποφασίζεται από τους ίδιους αλλά από τους γιατρούς με μη οικονομικά κριτήρια. Η επίσκεψη σε ειδικό γιατρό αποφασίζεται από τον γενικό γιατρό και η νοσηλεία σε νοσοκομείο από ειδικό γιατρό. γ)Οι γενικοί γιατροί αμείβονται σύμφωνα με τον αριθμό των εγγεγραμμένων ασθενών και οι νοσοκομειακοί γιατροί με μισθό και όχι κατά πράξη. δ)Η προσφορά υπηρεσιών υγείας υπόκειται σε περιορισμούς είτε διοικητικής   φύσης  (λίστες αναμονής), είτε με τον καθορισμό από το κοινοβούλιο του συνολικού διατιθέμενου ετήσιου ποσού για χρηματοδότηση του εθνικού συστήματος υγείας.
Σε χώρες με εθνικά συστήματα υγείας, η συνολική δαπάνη για την υγεία είναι χαμηλότερη από τις χώρες με κοινωνική   ασφάλιση υγείας και εκτός της εξασφάλισης κοινωνικής δικαιοσύνης, επιτυγχάνεται μικρότερο λειτουργικό κόστος. Το 2012 τα ποσοστά του ΑΕΠ για δαπάνες υγείας, σύμφωνα με τα πλέον πρόσφατα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία, ήταν 9,3% στη Νορβηγία, 9,6% στη Σουηδία και 9,9% στη Βρετανία (χώρες με εθνικό σύστημα υγείας), ενώ στον αντίποδα ήταν 16,9% στις ΗΠΑ. Τα ποσοστά των δημοσίων δαπανών υγείας ως προς το σύνολο των υγειονομικών δαπανών το 2012, ήταν 85% στη Νορβηγία, 81,3% στη Σουηδία και 84% στην Μ. Βρετανία, ενώ αντίθετα ήταν 47,6% στις ΗΠΑ. Το ποσοστό του ΑΕΠ για δαπάνες υγείας το 2012 ήταν στην Ελλάδα 9,3%, ίσο με τον μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ, πάρα την τεράστια σωρευτική μείωση του ΑΕΠ που σήμερα έχει υπερβεί το 25% από την αρχή της οικονομικής κρίσης λόγω εφαρμογής των νεοφιλελεύθερων καταστροφικών ‘μνημονιακών’ πολιτικών Το μέγεθος του δημόσιου τομέα υγείας στην Ελλάδα,  ήταν 67,1% το 2012, αν και σήμερα βάσιμα υποθέτουμε ότι έχει συρρικνωθεί κάτω του 65%, αρκετά κάτω του μέσου όρου των χωρών του ΟΟΣΑ που ήταν 72,2%. Οι χώρες με εθνικά συστήματα υγείας, επιτυγχάνουν συνολική δαπάνη χαμηλότερη από τις χώρες με κοινωνική  ασφάλιση υγείας, εξασφαλίζοντας κοινωνική δικαιοσύνη και ευρεία  υποστήριξη. 
  
* Οικονομολόγος (πτυχιούχος οικονομικών επιστημών, 2ετές μεταπτυχιακό διοίκησης επιχειρήσεων στην τραπεζική/χρηματοοικονομική, μεταπτυχιακός φοιτητής οικονομικών και διοίκησης μονάδων υγείας) – Αναλυτής Πληροφοριακών Συστημάτων (2ετές μεταπτυχιακό δίπλωμα ειδίκευσης στα πληροφοριακά συστήματα),  email :nikokal02@yahoo.gr,   website :   www.kallinikosnikolakopoulos.blοgspot.com 

** Νοσηλεύτρια – Φυσικός/Περιβαλλοντολόγος (πτυχιούχος φυσικού τμήματος Πανεπιστημίου Ιωαννίνων),  email :  maroulazoupa@yahoo.gr